YASAKLI KİTAPLAR VE SANSÜR NOTLARINDAN ALINTILAR

Sansürün Kurumsal Hafızası – 1940’larda Türkiye’de Kitap Korkusu

1940’lı yıllar Türkiye’sinde sansür, yalnızca bir devlet refleksi değil; bir kültürel mühendislik aracıydı. Kitaplar, dergiler, tiyatro metinleri ve hatta masallar, “toplumsal düzeni bozabilir” endişesiyle çeşitli kurullar, müdürlükler ve gizli raporlarca izleniyor, değerlendiriliyor ve gerekirse imha ediliyordu. Bu süreçte bireyin ne düşünebileceğine, nasıl hayal kuracağına ve hangi ahlaki değerlere göre hareket edeceğine kadar devlet müdahil oluyordu.

Sansürlenen eserlerin çoğu doğrudan politik çağrılar içermese de, potansiyel çağrışımları nedeniyle tehlikeli sayıldı. Bireyin iç dünyasını işleyen romanlar, özgürlük ya da adalet kavramlarını tartışan felsefi metinler ve kadın haklarına dair yazılar, “dolaylı tehdit” kapsamına alındı. Yani devlet, metnin kendisinden çok, nasıl yorumlanabileceğine dair öngörüleriyle harekete geçti.

🕯 Yazıları Sansüre Uğramış veya Engellenmiş Yazarlar ve Aydınlar Listesi

🔹 Kazım Karabekir

• İstiklal Harbimizin Esasları ve Cevaplarım adlı eserleri sansürlenmiş, bazı notları yayımlanamamıştır.
• Ailesinin izniyle ancak 1950’lerden sonra sınırlı yayımlanabildi.

🔹 Rauf Orbay

• Lozan’a muhalif olması ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nda yer alması nedeniyle, anıları yıllarca bastırılamadı.
• Hatıralarında Atatürk’e yönelik bazı eleştiriler nedeniyle yayıncılar geri çekildi.

🔹 Ali Fuat Cebesoy

• Siyasi Hatıralar kitabında Atatürk dönemiyle ilgili eleştiriler sansürlendi.
• Eserinin bazı bölümleri “devlet büyüklerine hakaret” sayılarak çıkarıldı.

🔹 Halide Edib Adıvar

• Bazı romanları (özellikle Sinekli Bakkal‘ın ilk hali) sansüre uğradı.
• Kurtuluş Savaşı’ndan sonra Avrupa’daki konuşmaları ve yazıları nedeniyle soğuklukla karşılandı, metinleri okul kitaplarına alınmadı.

🔹 Münevver Ayaşlı

• Dünden Bugüne ve İstanbul Geceleri gibi kitaplarının yayımlanması geciktirildi.
• Kadın bakışıyla Osmanlı’ya duyduğu özlem nedeniyle “rejim dışı nostalji” üretmekle suçlandı.

🔹 Cemil Meriç

• Özellikle Bu Ülke ve Jurnal gibi eserlerinde yazdığı bazı notlar ilk baskılarda çıkarıldı.
• Fikirlerinin net bir ideolojik sınıfa sokulamaması onu “tedirgin edici” biri hâline getirdi.

🔹 Sabahattin Ali

• Romanları (özellikle Kuyucaklı Yusuf ve İçimizdeki Şeytan) “ahlaka aykırı” bulunarak çeşitli dönemlerde yasaklandı.
• Devlet takibi altındaydı, yazıları birçok dergide sansürle karşılaştı. Ölümü hâlâ karanlıkta.

🔹 Zekeriya Sertel & Sabiha Sertel

• Tan gazetesindeki yazılar nedeniyle defalarca soruşturma geçirdiler.
• Sürgün hayatı yaşadılar, yazıları Türkiye’de ancak 1990’larda tekrar basılabildi.

🔹 Niyazi Berkes

• Türkiye’de Çağdaşlaşma adlı kitabı ilk basımlarında sansürlendi.
• Laiklik, devlet ve din ilişkisine dair tezleri uzun süre üniversite müfredatına alınmadı.

🔹 Şevket Süreyya Aydemir

• Tek Adam ve İkinci Adam gibi biyografik çalışmaları, ilk yayın sürecinde resmî makamlarca dikkatle denetlendi.
• Atatürk ile ilgili kimi ifadeleri sonraki baskılarda çıkarıldı.

🔹 Ahmed Hamdi Tanpınar

• Sağlığında pek çok eseri yayınlanamadı ya da kesintiye uğradı.
• Günlükleri, mektupları ve denemeleri ölümünden sonra uzun süre gizli kaldı.

Dönemin sansür belgelerinden, tutanaklardan ve resmi yazışmalardan derlenen kısa pasajlarla ilerlemeye çalışalım. Bu metinler, sadece yasak kararlarını değil; aynı zamanda devletin düşünceye nasıl yaklaştığını, “tehlike” kavramını nasıl tanımladığını da ortaya koyuyor.

1.
Tarih: 22 Ekim 1944
Belge No: 2135/16
Kurum: İstanbul Vilayeti Emniyet Müdürlüğü
Eser: Kuvâyi Milliye Destanı – Nazım Hikmet
Not:
“…toplumda isyan hissiyatı uyandıracak nitelikte dizeler içerdiğinden, baskısının durdurulması, mevcut nüshaların toplanması ve matbu suretlerin imhası uygun görülmüştür.”

2.
Tarih: 9 Mart 1942
Belge No: T.C. Maarif Vekaleti
Eser: Komünist Manifesto – Karl Marx
Not:
“Gençlerin ruh halini bozacak, devlet otoritesini sorgulatacak fikriyat ihtiva eden bu tercümenin hem dağıtımı hem de zilyetliği sakıncalıdır.”

3.
Tarih: 14 Temmuz 1945
Kurum: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınlar Dairesi
Eser: Candide – Voltaire
Not:
“Tanrı fikrine yönelik alaycı ve küçük düşürücü ifadeler ihtiva eden eser, Türk ahlak yapısına aykırıdır. Tercümesinin yayınına müsaade olunmaz.”

4.
Tarih: 30 Kasım 1943
Kurum: Adalet Bakanlığı – Temyiz Dairesi
Eser: İçimizdeki Şeytan – Sabahattin Ali
Not:
“Toplumun ahlaki değerlerine aykırı telkinlerde bulunduğu, aile yapısını zedeleyici unsurlar içerdiği gerekçesiyle hakkında kovuşturma başlatılmıştır.”

5.
Tarih: 17 Mayıs 1941
Kurum: Dahiliye Vekaleti
Eser: Ana – Maksim Gorki
Not:
“İşçi hareketlerinin meşrulaştırılması, emniyet açısından tehdit arz eder. Gümrükte tespit edilen nüshaların yurda sokulmaması esastır.”

6.
Tarih: 6 Eylül 1946
Kurum: Emniyet Genel Müdürlüğü
Eser: Sefiller – Victor Hugo
Not:
“Toplumun sınıf temelli yapısını eleştirdiği ve mevcut rejimlere karşı halkta sempati uyandırabileceği kanaatiyle dağıtımı mahzurlu görülmüştür.”

7.
Tarih: 2 Ocak 1948
Kurum: Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı
Eser: Çile – Necip Fazıl Kısakürek
Not:
“İçerdiği metafizik ve rejim eleştirileri bakımından kamu düzeni açısından risk arz ettiği değerlendirilmiştir. Sıkı denetim altına alınması tavsiye olunur.”

8.
Tarih: 10 Ağustos 1947
Kurum: Milli Eğitim Bakanlığı
Eser: Türkiye’de Çağdaşlaşma – Niyazi Berkes
Not:
“Bazı reformların gerekliliğine yönelik sert yorumlar içerdiği, bu bağlamda gençlik üzerinde olumsuz etkiler yaratabileceği gerekçesiyle ders kaynaklarında kullanılmaması kararı alınmıştır.”

9.
Tarih: 21 Nisan 1949
Kurum: Kültür Bakanlığı
Eser: Yabancı – Albert Camus
Not:
“Hayatın anlamsızlığı ve bireyin yalnızlığı temaları, genç okuyucular için zararlı nihilist etkiler yaratabileceği endişesiyle uygun bulunmamıştır.”

10.
Tarih: 3 Mart 1945
Kurum: Dahiliye Vekaleti
Eser: Sosyalizm Nedir? – Bertrand Russell
Not:
“Kapitalist düzen karşıtı ifadeler içermesi nedeniyle ülke güvenliği açısından yayımlanması sakıncalıdır.”

11.
Tarih: 15 Mayıs 1946
Kurum: İstanbul Emniyet Müdürlüğü
Eser: Dönüşüm – Franz Kafka
Not:
“Modern bireyin yabancılaşma sürecini temsil ettiği, mevcut sistemleri sorgulamaya yönlendirebileceği ve ruhsal karmaşa yaratabileceği gerekçesiyle toplatılması önerilmiştir.”

12.
Tarih: 12 Aralık 1942
Kurum: İçişleri Bakanlığı
Eser: Yalnızız – Peyami Safa
Not:
“Yazarın kimi karakterler üzerinden manevi ve siyasi fikir ayrılıklarını işlemesi, rejim içinde çatlak imajı oluşturabileceği gerekçesiyle yeniden incelemeye alınmıştır.”

13.
Tarih: 5 Ocak 1944
Kurum: Matbuat Umum Müdürlüğü
Eser: Serbest İnsanlar Ülkesinde – Halide Edib Adıvar
Not:
“Bazı pasajlarda kadın özgürlüğü ve Batılılaşma vurgusu, geleneksel aile yapısını zayıflatıcı nitelikte bulunmuştur.”

14.
Tarih: 28 Temmuz 1948
Kurum: Ankara Üniversitesi Rektörlüğü
Eser: Diyalektik Materyalizm – Georgi Plehanov
Not:
“Eğitim kurumlarında komünist düşüncenin akademik biçimde aktarılması uygun değildir. Kütüphanelerden kaldırılması istenmiştir.”

15.
Tarih: 17 Kasım 1947
Kurum: Milli Eğitim Bakanlığı
Eser: Binbir Gece Masalları (Arap edebiyatı derlemesi)
Not:
“Ahlaki açıdan uygunsuz hikâyeler içerdiği, gençlerin hayal dünyasında tehlikeli çağrışımlara yol açabileceği gerekçesiyle eğitsel kurumlara sokulmaması tavsiye edilmiştir.”

16.
Tarih: 9 Haziran 1943
Kurum: İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı
Eser: Suç ve Ceza – Fyodor Dostoyevski
Not:
“Suçun ahlaki gerekçeleriyle meşrulaştırılması ve bireyin vicdanına bırakılması, mevcut hukuk düzenine karşı olumsuz etki yaratabilir. Takibata alınması tavsiye olunur.”

17.
Tarih: 3 Eylül 1949
Kurum: Dahiliye Vekâleti Matbuat Bürosu
Eser: İnsan Neyle Yaşar – Tolstoy
Not:
“İçerdiği dinî yorumların resmî inanç ve uygulamalarla çelişebileceği, bazı pasajların pasif direnişi övdüğü kanaatiyle tedbir alınması uygun görülmüştür.”

18.
Tarih: 23 Mart 1945
Kurum: Milli Eğitim Neşriyat Dairesi
Eser: Devlet – Platon
Not:
“Devlet yönetimine dair idealist önerilerin otorite algısını zedeleyebileceği, özellikle genç öğretmenler arasında farklı yorumlara yol açabileceği için ders programından çıkarılması uygun bulunmuştur.”

19.
Tarih: 18 Aralık 1946
Kurum: Emniyet Genel Müdürlüğü
Eser: İnsan Tükenirken – Romain Rolland
Not:
“Savaş karşıtı anlatımı ve ‘insanî vicdan’ çağrısıyla askerî yapıyı zayıflatabileceği gerekçesiyle dikkatle izlenmesi istenmiştir.”

20.
Tarih: 30 Nisan 1948
Kurum: TBMM Kütüphane Müdürlüğü
Eser: Hayvan Çiftliği – George Orwell
Not:
“Totaliter rejim eleştirisi içerdiği ve siyasi otoriteyle alay ettiği gerekçesiyle kütüphane raflarında yer alması sakıncalıdır.”

Edit: Son yasaklanan kitap Rênas Jiyan’ın Kavirên Anarşist adlı Kürtçe romanıdır. 25 Aralık 2024 tarihinde Diyarbakır 4. Sulh Ceza Mahkemesi kararıyla yasaklanmıştır. Ancak, mahkeme kararında eserin neden yasaklandığına dair kamuoyuna açıklanmış net bir gerekçe bulunmamaktadır. Yazar, sosyal medya üzerinden yaptığı açıklamada, bu yasağı “sanatı öldürmek”, “edebiyatı bilmemek” ve “Kürtçenin yasaklanması” olarak nitelendirmiştir .